Blijf weg van aannames, stel vragen en evalueer

Niets zo frustrerend dan dat je met veel passie een geweldig idee of ontwerp hebt uitgewerkt en na oplevering blijkt dat het de plank mis slaat; niet iedereen kan ermee overweg. Zonde van de tijd en energie die je erin hebt gestopt! Wil je ‘universeel ontwerpen’ dan moet iedereen het ontwerp kunnen gebruiken. Iedereen. Dus zonder dat een aanpassing of speciaal ontwerp (achteraf) nodig is. Check dus altijd bij de beoogde lezers wat ze van je publicatie vinden. Evalueer je idee of ontwerp. En, bevraag ook lezers met een handicap. Wat is hun oordeel?

Waarom zou je naar het oordeel van je lezers vragen?

• Omdat het logisch is. Je wil weten wat je lezers, ook lezers met een beperking, vinden van je nieuwe website, app, e-book of andere digitale publicatie. En wel zo vroeg mogelijk.
• Achter je bureau ga je niet ontdekken hoe echte mensen echte digitale publicaties gebruiken in echte omstandigheden.
• Evalueren kan altijd: aan het begin én tussendoor én aan het eind van het productieproces. Zo houd je de vinger aan de pols. Dat is efficiënt en effectief.
• Je wil iets bruikbaars en moois maken. Dat doe je goed en met goede bedoelingen. Maar wat is ‘goed’? Denken de lezers er hetzelfde over?
• Je neemt aan dat je de goede keuzes maakt. Maar kloppen je aannames? Alle reden om dat te onderzoeken. Lezers van je publicatie kunnen je de ogen openen.

Hoe evalueer je je publicatie met je lezers?

• Verzamel feedback van lezers door ze te bevragen over het gebruik en de werking van je digitale publicatie.
• Wees daarbij transparant: vertel wat lezers mogen verwachten van je digitale productie en hoe toegankelijk deze is. Voeg de informatie over toegankelijkheid toe aan de boekgegevens van e-books. En publiceer een toegankelijkheidsverklaring op je website en in apps. Vertel daarin wat wel en wat (nog) niet goed gaat, wat aan websites en apps moet worden verbeterd en wanneer je dat gaat doen.
• Check bij lezers met een handicap of ze je digitale publicatie kunnen waarnemen, bedienen en begrijpen. Lees ook het  artikel over de 4 principes van WCAG. Kan het niet met de ogen, dan moet het kunnen met de oren (laten voorlezen) of de handen (in braille voelen).
• Kijk mee met iemand die blind of doof is of een andere beperking heeft. Kijk en luister terwijl ze taken uitvoeren én hardop denken. De eerste reacties zijn goud waard! Ze vertellen wat ze denken, doen en voelen. Dat zijn weliswaar momentopnames, maar ze helpen enorm bij het voorkomen en oplossen van de grootste problemen. Het kost bijna niks, het voorkomt en bespaart veel.
• Bereid onderzoek goed voor; je lezers weten ook niet altijd wat ze willen. Maak duidelijk dat je het gebruik onderzoekt, niet de lezer zelf. Stel ze op hun gemak.
• Eén persoon met één bepaalde beperking bevragen is onvoldoende. Eén kan nooit representatief zijn voor allen.

Staar je niet blind op je eigen creatie

Inclusief ontwerpen. Design for all. Als ontwerper of uitgever weet je (steeds beter) wat universeel ontwerpen, toegankelijkheid en gebruiksvriendelijkheid betekent. Als bedenker van een digitale publicatie wil je iedereen bereiken en laten meedoen. Ook lezers met een beperking. Hoe weet je dat je echt goed zit met je creatie? Betrek al vanaf het begin je lezers bij het productieproces. Ook lezers met een handicap.

Waarom zou je je lezers bij de productie betrekken?

• Voor mensen met een beperking is participatie niet meer dan logisch. “Niets over ons, zonder ons” is een veelgehoorde slogan. Ofwel: als iets voor mensen met een handicap is bedoeld, dan willen ze daarover wat kunnen zeggen.
• Mensen met een beperking kunnen je inzicht geven in wat ze écht willen, wat ze nodig hebben en wat hun struikelblokken zijn. Mensen met een beperking moeten soms noodgedwongen creatief zijn. Vaak kunnen ze je op nieuwe, onverwachte ideeën brengen.
• Verschillende invalshoeken helpen beslissingen te nemen over een ontwerp dat bedoeld is voor iedereen.
• Als je lezers met een beperking erbij betrekt, dan voorkomt het dat je je blind staart op jouw eigen ontwerp of plan. En dat je al vroeg een verkeerde afslag neemt. Dat bespaart kosten en aanpassingen achteraf.
• Als mensen met een beperking aandeel hebben in het ontwerp van je digitale publicatie, accepteren ze sneller het resultaat. Het verkleint de kans op klachten en kritiek achteraf. Lees ook het artikel Het oordeel van je lezers is goud waard.
• Participeren brengt mensen bij elkaar. Zeker als ze hetzelfde belang hebben.

Hoe betrek je je lezers?

• Betrek je lezers bij het productieproces al vanaf het begin van het idee of ontwerp. Vaak is daarvoor enig maatwerk nodig, maar een gesprek is eenvoudig te organiseren. Concrete vragen en ideeën voorkomen lange discussies.
• Maak duidelijk wat je van deze lezers verwacht. Je hoeft niet alle wensen over te nemen, maar leg wel uit waarom je bepaalde keuzes maakt.
• Bouw een netwerk op van mensen met beperkingen. Zij zijn vaak bereid om deel te nemen.
• Steek je licht op bij organisaties die opkomen voor belangen van mensen met een handicap. Bijvoorbeeld voor mensen met een visuele beperking. Of klop eens aan bij een zorginstelling en een bibliotheek.

Wat gebeurt er als je tekst laat voorlezen?

Je bezoekt een website, opent een mail, bekijkt berichten in je stream. Hoe vaak lees je teksten op een beeldscherm? ‘Miljoenen keren’, zeggen de meesten. Maar er zijn ook mensen die teksten niet zomaar op een beeldscherm kunnen lezen. Bijvoorbeeld omdat ze blind of slechtziend zijn, dyslexie hebben of gewoonweg moeite hebben met lezen an sich. Voor hen is het fijn dat teksten kunnen worden voorgelezen met een voorleesfunctie.

Doe dit

Je hebt in je browser een website of een PDF geopend. Kies een website met een voorleesfunctie. Of gebruik de browser Microsoft Edge. Open daarin een website of PDF. Druk op F9 om het voorleesprogramma te openen. Laat de tekst op het scherm voorlezen.

Voor een bonuslevel: gebruik een webpagina met teksten in verschillende talen.

Check dit

Wat zijn de antwoorden op de volgende vragen:

• In welke volgorde leest de computerstem voor?
• Welke teksten leest de computerstem niet voor?
• In welke taal of talen klinkt de tekst?

Dit levert je winst op

• De inhoud is echte tekst. Een computerstem kan een afbeelding van tekst namelijk niet voorlezen.
• De leesvolgorde klinkt logisch en is begrijpelijk. Lees het artikel Leesvolgorde. Deze komt overeen met de volgorde waarin je met de ogen zou lezen.
• De computerstem klinkt in de taal van de tekst. De taal staat dan correct in de code. Het programma begrijpt dan welke computerstem nodig is. Zijn er verschillende talen in de tekst? Je scoort extra punten als de computerstem die taalwisseling volgt.

Winnaars

• Mensen met dyslexie of een cognitieve beperking. Sommige gebruikers hebben moeite met teksten herkennen. En met vlot en accuraat lezen. Teksten laten voorlezen ondersteunt hen.
• Mensen met een visuele beperking. Zij bedienen websites en lezen teksten met hulpprogramma’s zoals een schermlezer. Belangrijk dus dat de tekst in een logische volgorde en de correcte taal klinkt.
• Iedere gebruiker. Computerstemmen zijn overal: in websites, besturingssystemen, readers, spraakassistenten. Het is voor iedereen prettig als het goed werkt.

Deze tip is afkomstig uit de gids Check dit! Wil je alle tips van deze gids bekijken? Download de gids.

Ga voor een goed waarneembaar en herkenbaar lettertype

Arial, Courier, Georgia, Garamond, Bodoni … de lijst verschillende lettertypes is lang. Welke kies je? Vooral het lettertype bepaalt hoe goed iemand tekst kan waarnemen. Experts verschillen echter van mening over welke lettertypes het meest effectief zijn bij het lezen. Wel weten we dat schreefloze letters doorgaans beter leesbaar zijn dan schreefletters. Gangbare schreefloze lettertypen zijn bijvoorbeeld Arial, Helvetica, Univers, Verdana.

Voor het kiezen van lettertypes geldt een aantal vuistregels:

• Vooral ‘open’ letters zijn beter herkenbaar. Ze hebben namelijk meer witruimte.
• Dunne, smalle en decoratieve letters zijn lastig te lezen.
• Een schreefloos lettertype is beter waarneembaar, vooral op beeldschermen. Het mist dwarsstreepjes en versieringen.
• Speciale lettertypes voor mensen met dyslexie kunnen een prettige leeservaring geven. Wetenschappelijk bewijs voor effectiever lezen ontbreekt echter.
• Het is een goede handreiking om de lezer zelf het lettertype te laten kiezen op het scherm.

Hoe controleer je het?

• Handmatig: door kleine verschillen te vergelijken.
• Handmatig: door de keuze te evalueren in samenhang met andere keuzes voor bijvoorbeeld lettergrootte, spaties, afstanden en uitlijnen.

Resultaat

• Vooral ouderen, slechtzienden en mensen met dyslexie hebben belang bij een goed waarneembaar lettertype.
• Een goed herkenbaar lettertype is voor iedereen effectief. En het geeft een betere leeservaring.

Voorbeelden lettertypes

De hier getoonde lettertypes zijn 11-punts. De eerste twee lettertypes hebben een schreef. Zoek de verschillen tussen de letter l [el], hoofdletter I [ie] en het cijfer 1 [één].

Deze tip is gebaseerd op de invalshoeken die aan bod komen in de gids Doe mee! Deze gids bevat tien oogpunten voor inclusief ontwerpen. Als ontwerper, schrijver of uitgever heb je een eigen invalshoek, jouw lezers hebben die ook.

Maak ingewikkelde tekst overzichtelijk met korte introducties

Informatie die uit veel verschillende onderdelen bestaat is lastig te overzien voor mensen met een leesbeperking. Zeker als die informatie best ingewikkeld is. Een duidelijke titel en een korte inleiding werken ondersteunend en bieden meer overzicht.

Door het aankondigen van onderdelen is het doel en het onderlinge verband begrijpelijker. In educatieve teksten is dit zeker van belang. Bijvoorbeeld bij opdrachten met verschillende deelopdrachten en bij lange teksten met genummerde alinea’s.

Hoe controleer je het?

Handmatig: door een deskundige en samen met gebruikers.

Resultaat

• Blinde, slechtziende en dyslectische lezers profiteren van extra structuur en een duidelijke volgorde.
• Iedereen vindt het prettig te weten wat volgt. Ook informatie op een klein scherm is beter te overzien.

Voorbeeld

Deze tip is gebaseerd op de invalshoeken die aan bod komen in de gids Maak open! Deze gids bevat tien oogpunten voor inclusief ontwerpen. Als ontwerper, schrijver of uitgever heb je een eigen invalshoek, jouw lezers hebben die ook.

Sluit aan bij leesniveau en kennis van de doelgroep

Een ingewikkelde tekst vol vakjargon, lange zinnen en een onduidelijke structuur is onprettig om te lezen. Heldere en begrijpelijke taal is dan ook belangrijk. Je wilt immers dat je boodschap overkomt. Dat de informatie je doelgroep bereikt. En wanneer je een breed en divers publiek bedient, is begrijpelijke taal pure noodzaak.

De volgende maatregelen dragen bij aan begrijpelijke teksten:

• Taalgebruik laten aansluiten bij doel en doelgroep
• Korte zinnen in actieve werkwoordsvorm
• Lange, samengestelde zinnen in stukken
• Abstract en figuurlijk taalgebruik vermijden
• Buitenlandse woorden, moeilijke woorden en vaktermen vermijden; waar nodig vervangen door algemeen bekende woorden
• Afkortingen vermijden; waar nodig verklaren bij de eerste weergave
• Leestekens voor het weergeven van de structuur
• Een persoonlijke, meer informele toon

Hoe controleer je het?

• Handmatig: door een deskundige en samen met gebruikers.
• Technisch: met een leesniveautool. Zie bronnen.

Leesniveaus lopen op van A1, A2 via B1, B2 naar C1 en C2. Het gemiddelde niveau in Nederland is B1. Het niveau van deze tekst is B2.

Resultaat

• Goed geschreven teksten bereiken meer mensen. Ze brengen de boodschap beter over.
• Teksten in begrijpelijke taal lezen sneller en prettiger.

Voorbeeld

Deze tip is gebaseerd op de invalshoeken die aan bod komen in de gids Maak open! Deze gids bevat tien oogpunten voor inclusief ontwerpen. Als ontwerper, schrijver of uitgever heb je een eigen invalshoek, jouw lezers hebben die ook.

Gebruik herkenbare linkteksten

Een link met tekst ‘Lees meer’ zegt niets. Want, wat krijg je te lezen als je op de link klikt? Waar verwijst de link naar? Het doel van de link moet duidelijk in de linknaam zijn omschreven. Dit is vooral belangrijk als de link automatisch een actie start, zoals downloaden. Zorg er dus voor dat de links in je publicatie altijd betekenisvolle linknamen of herkenbare linkteksten zijn.

De bestandsnamen bevatten geen spaties en speciale tekens zoals een punt, ampersand (&) of slash (/). Dit kan negatieve effecten hebben op gebruik met software.

Hoe controleer je het?

Handmatig: door een deskundige en samen met gebruikers.

Resultaat

• Gebruikers van hulptechnologie zoals computerstemmen werken efficiënter met korte bestandsnamen zonder speciale tekens.
• Iedereen kan bestanden met een betekenisvolle naam makkelijker en sneller vinden, selecteren en begrijpen.
• Bestandsnamen zonder speciale tekens werken beter samen met software [link naar item Publicaties maken voor álle technologie].

Voorbeelden betekenisvolle linknamen

Deze tip is afkomstig uit de gids Maak open! Wil je alle tips van deze gids bekijken? Download de gids Maak open!

Maak bestanden begrijpelijk en sneller vindbaar

Bestanden worden volop gedeeld en gekoppeld aan websites of apps. Maar voordat je dat doet, zorg ervoor dat ieder bestand een helder omschreven bestandsnaam heeft die snel duidelijk maakt wat de inhoud is. Of het nu gaat om een Word-document, PDF-bestand, afbeelding of welk bestand dan ook.

De bestandsnamen bevatten geen spaties en speciale tekens zoals een punt, ampersand (&) of slash (/). Dit kan negatieve effecten hebben op gebruik met software.

Hoe controleer je het?

Handmatig: door een deskundige en samen met gebruikers.

Resultaat

• Gebruikers van hulptechnologie zoals computerstemmen werken efficiënter met korte bestandsnamen zonder speciale tekens.
• Iedereen kan bestanden met een betekenisvolle naam makkelijker en sneller vinden, selecteren en begrijpen.
• Bestandsnamen zonder speciale tekens werken beter samen met software.

Voorbeeld

Deze tip is afkomstig uit de gids Maak open! Wil je alle tips van deze gids bekijken? Download de gids Maak open! 

Maak informatie waarneembaar met hoog contrast

Veel websites en digitale uitgaven zien er gelikt uit. Mooie afbeeldingen en achtergronden veelal in combinatie met tekst. Maar hoe zorg je ervoor dat je ontwerp voldoende kleurcontrast heeft? Wanneer is jouw tekst voldoende leesbaar?

Heeft je tekst een lichte achtergrond? Dan moet de tekst donker zijn. Of andersom: op een donkere achtergrond moet je een lichte tekst gebruiken. Alleen op die manier is de leesbaarheid voldoende voor lezers die kleurenblind of slechtziend zijn. En voor andere gebruikers maakt het lezen van jouw boodschap ook plezieriger.

Het contrast tussen tekst en achtergrond is alleen dan groot genoeg als teksten goed leesbaar zijn voor iedereen. Pas dan is er sprake van een goede contrastverhouding. Teksten in afbeeldingen, bijvoorbeeld met een foto op de achtergrond, zijn lastig leesbaar. De tekst in een kader met effen achtergrondkleur is makkelijker leesbaar.

Hoe controleer je het?

• Handmatig: door een deskundige en samen met slechtziende en kleurenblinde gebruikers.
• Technisch: met een contrastchecker
• Een goede contrastverhouding is in getallen uit te drukken:
  • minimaal 4,5 : 1 voor kleine, gewone tekst.
  • minimaal 3 : 1 voor grote en voor vette letters.
  • aanbevolen is 7 : 1.

De contrastverhouding van deze tekst op witte achtergrond is 21 : 1.

Resultaat

• Slechtziende en kleurenblinde mensen kunnen door toepassing van voldoende contrast de tekst lezen.
• Voor iedereen verbetert een hoog contrast de leesbaarheid. Bijvoorbeeld wanneer er zonlicht op het beeldscherm schijnt.

Voorbeelden laag en hoog contrast

Deze tip is gebaseerd op de invalshoeken die aan bod komen in de gids Maak open! Deze gids bevat tien oogpunten voor inclusief ontwerpen. Als ontwerper, schrijver of uitgever heb je een eigen invalshoek, jouw lezers hebben die ook.

Alleen kleur? Gebruik ook tekst om je boodschap over te brengen!

Met kleur kun je informatie overbrengen. Echter, niet iedereen kan kleuren waarnemen. Bijvoorbeeld als je kleurenblind bent. Of omdat het donker is en je minder goed ziet. Gebruik kleur daarom niet als het enige middel voor het overbrengen van informatie of voor het aangeven van een actie.

Mensen die slechtziend of kleurenblind zijn, kunnen dikwijls geen onderscheid maken tussen een groene en een rode knop. Tekstuele verwijzingen naar visuele elementen zoals ‘De groene knop linksonder’ zijn dus onbruikbaar. Hoe kun je het toegankelijk maken? Antwoord: door de knop zelf te voorzien van tekst.

Hoe controleer je het?

Handmatig: door een expert en samen met gebruikers.

Resultaat

• Kleurenblinden en slechtzienden kunnen jouw informatie goed lezen en de visuele elementen gebruiken.
• Iedereen kan de informatie effectiever gebruiken. Er zijn namelijk zowel visuele als tekstuele aanwijzingen.

Voorbeelden

Deze tip is gebaseerd op de invalshoeken die aan bod komen in de gids Maak open! Deze gids bevat tien oogpunten voor inclusief ontwerpen. Als ontwerper, schrijver of uitgever heb je een eigen invalshoek, jouw lezers hebben die ook.